พระจีนคณานุรักษ์

นายจูล่าย แซ่ตัน ได้ช่วยงานราชการของบิดาจนภายหลังได้แต่งตั้งเป็น "กัปตันจีน" ดูแลปกครองคนจีนในเมืองปัตตานี ได้ทำนุบำรุงบ้านเมืองปัตตานีให้เป็นไปตามพระราชประสงค์ของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวฯ

"กัปตันจีน" เป็นผู้ควบคุมธุรกิจการค้าและการขนส่งซึ่งรวมธุรกิจหลายอย่าง เป็นผู้บัญชาการขนส่ง เป็นผู้จัดการเก็บภาษีขาเข้าและขาออกจากต่างประเทศ และเป็นตุลาการมีอำนาจเต็มที่ในการตัดสินความซึ่งเกิดขึ้นระหว่างชาวจีนด้วยกัน

ต่อมากัปตันจีน ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์ให้เป็น "หลวงจีนคณานุรักษ์" ในสมัยรัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ต่อมาก็ได้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็น "พระจีนคณานุรักษ์ กรมการพิเศษเมืองปัตตานี" เมื่อวันที่ ๒๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๕๗ ในสมัยรัชกาลที่ ๖ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ดังที่ปรากฏในราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๓๑ หน้า ๕๑๕ วันที่ ๗ มิถุนายน ๒๔๕๗

เหมืองแร่ที่เคยสัมปทานในสมัยหลวงสำเร็จกิจกรจางวางผู้บิดา มีนายจูเม้งพี่ชายเป็นผู้สืบทอดกิจการแทนบิดา ต่อมารัชกาลที่ ๕ ได้พระราชทานที่ดินทั้ง ๔ แห่งแก่ พระจีนคณานุรักษ์ เป็นการให้รางวัลสินน้ำใจที่พระจีนคณานุรักษ์ได้สนองงานต่างๆ ตามพระราชประสงค์เป็นที่พอพระราชหฤทัย และได้รับพระราชทานที่ดินตรงบริเวณติดกับสโมสรจังหวัดปัตตานีในปัจจุบัน ซึ่งอยู่ใกล้โรงพยาบาลปัตตานี ตำบลสะบารัง เป็นฮวงซุ้ยวงศ์ตระกูลพระจีนคณานุรักษ์ โดยมีหนังสือแจ้งถึงพระยาศักดิ์เสนี สมุหเทศาภิบาลมณฑลปัตตานี เมื่อวันที่ ๒๓ กันยายน ร.ศ. ๑๓๑ เป็นหนังสือราชการมหาดไทย ที่ ๗/๕๗๘๘ จากพระยาจักรีศรีองครักษ์ สมุหนายกอรรคมหาเสนาบดี

พระจีนคณานุรักษ์ได้ประกอบคุณงามความดีแก่เมืองปัตตานีมากมาย ในรัชสมัย รัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมัยรัชกาลที่ ๖ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว อาทิ การสร้างวัดบางน้ำจืด ที่รัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานนามว่า "วัดตานีนรสโมสร" นั้น พระจีนคณานุรักษ์มีส่วนช่วยในการก่อสร้าง โดยได้รับเงินพระราชทานสมทบด้วย วัดแห่งนี้ยังใช้เป็นที่สำหรับเจ้าเมืองและกรมการเมืองปัตตานีใช้เป็นที่ประชุมถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา และยังใช้เป็นที่สำหรับให้เด็กไทยพุทธและไทยมุสลิมได้เรียนหนังสือไทย นอกจากนี้รัชกาลที่ ๕ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ยังทรงรับสั่งให้พระจีนคณานุรักษ์เป็นหัวหน้าจัดสร้างโบสถ์วัดมุจลินทวาปีวิหาร อำเภอหนองจิก จังหวัดปัตตานี และยังได้รับใช้ประเทศชาติสนองพระราชประสงค์ รัชกาลที่ ๕ ในการจัดสร้างวัดต่างๆ ในเมืองปัตตานี ซึ่งยังปรากฏหลักฐานและปรากฏชื่อพระจีนคณานุรักษ์ที่วัดต่างๆ ในหลายอำเภอของจังหวัดปัตตานี 

พระจีนคณานุรักษ์มีบทบาทสำคัญในการบูรณะศาลเจ้าเล่งจูเกียง หรือศาลเจ้าแม่ลิ้มกอเหนี่ยว โดยอัญเชิญเจ้าแม่ลิ้มกอเหนี่ยวจากบ้านกรือเซะมาประดิษฐานในศาลเจ้าเล่งจูเกียง นอกจากนั้นยังได้บูรณะวัดราษฎร์บูรณะ หรือวัดช้างให้ ซึ่งเป็นวัดเก่าแก่ ซึ่งต่อมานายอนันต์ คณานุรักษ์ หลานพระจีนคณานุรักษ์ได้รับนิมิตจากหลวงปู่ทวดเหยียบน้ำทะเลจืด ให้สร้างพระเครื่องหลวงปู่ทวดฯ และในสมัยที่เป็นเทศมนตรีเมืองปัตตานี นายอนันต์ ได้ขอจดทะเบียนตั้งนามสกุลใหม่ (ซึ่งเดิมตระกูลนี้ใช้นามสกุลพระราชทานว่า "ตันธนวัฒน์") ว่า "คณานุรักษ์" ตามราชทินนามของคุณพระจีนคณานุรักษ์ เมื่อวันที่ ๒๗ กันยายน พ.ศ. ๒๔๘๓ 

 จดหมายของ ขุนพจน์สารบาญ (บั่นลก)
กราบทูล พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ 
เรื่องการถึงแก่กรรมของพระจีนคณานุรักษ์

ที่พักตลาดจีนจังหวัดปัตตานี

วันที่ ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๖๒

ขอประทานกราบทูล พระเจ้าบรมวงษ์เธอ กรมพระดำรงราชานุภาพ ทรงทราบฝ่าพระบาท

ด้วยพระจีนคณานุรักษ์ซึ่งเป็นบิดาของข้าพระพุทธเจ้านั้น ได้ถึงแก่กรรมเสียแล้วในวันที่ ๙ มกราคม พ.ศ. ๒๔๖๒ อายุได้ ๗๓ ปี ข้าพระพุทธเจ้ามีความเป็นเสียใจเป็นอันมาก เหตุนี้ ข้าพระพุทธเจ้าจึงได้กราบทูลมาให้ทรงทราบฝ่าพระบาท

ควรมิควรแล้วแต่จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ

ลงชื่อ ขุนพจนสารบาญ บั้นหลอก

ถึง ขุนพจนสารบาญ

ได้รับจดหมายบอกมาว่า พระจีนคณานุรักษ์ บิดาถึงแก่กรรมนั้น ฉันมีความอาไลยเสียดายเปนอันมาก ด้วยได้คุ้นเคยชอบพอกันมาอย่างไร ขุนพจนสารบาญก็ย่อมจะทราบอยู่แล้ว

เมื่อผู้ใหญ่ล่วงไปเช่นนี้ หวังใจว่าบรรดาบุตรหลานที่ยังอยู่จะมีความปรองดอง เปนสามัคคีกัน ช่วยกันรักษาวงศ์ตระกูลต่อไป เช่นนั้นจึงจะนับว่าเปนผู้มีความกตัญญู

ฉันตั้งใจไว้ว่า ถ้ามีโอกาศได้ลงไปถึงเมืองปัตตานีอีกเมื่อไร จะไปเส้นศพพระจีนคณานุรักษ์ เข้าใจว่าคงฝังไว้ในเมืองปัตตานีนั้นเอง หวังใจว่าขุนพจนสารบาญแลญาติพี่น้องจะมีศุขสำราญอยู่ด้วยกัน

( ลงพระนามดำรงราชานุภาพ.)